“Mən bunu unutmaram!” 

1 dekabr 1934-cü ildə Ümumittifaq Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinin (ÜİK(b)P MK) katibi, Siyasi Büronun üzvü Sergey Kirov rəhbəri olduğu Leninqrad partiya təşkilatının fəallarının iclasında iştirak etmək üçün Smolnıya gəldi. Təxminən saat 16:30-da vilayət partiya komitəsinin birinci katibi üçüncü mərtəbənin uzun dəhlizi ilə öz kabinetinə tərəf gedirdi. Mühafizəçi Borisov qoruduğu Kirovdan iyirmi addım geri qalmışdı. Sol tərəfdəki yan dəhlizə dönəndən sonra alçaq boylu bir kişi Kirovun arxasınca düşdü və naqan tapançasından onun ənsəsinə atəş açdı. Ölümcül yaralanan Kirov yerə yıxıldı. Otaqlardakı insanlar dəhlizə qaçdılar. 

Cangüdən yalnız sui-qəsd edənin üzərinə atılmağa macal tapdı. Həmin şəxs ya tavana atəş açdı, ya da özünü vurmağa cəhd göstərdi, lakin hədəfi qaçırdı. Revolveri əlindən alınıb saxlanılarkən qatil bir neçə saat huşsuz vəziyyətə düşdü. Kirova yardım göstərməyə çalışsalar da, nəticəsiz qaldı. Mühafizə binanın giriş və çıxışlarını bağladı. 

Az sonra məlum oldu ki, Sergey Mironoviç Kirovun qatili 1904-cü il təvəllüdlü, partiya üzvü Leonid Nikolayevdir. Leninqrad və vilayətin müxtəlif təşkilatlarında, o cümlədən ÜİK(b)P vilayət komitəsində çalışıb. Həmin vaxt işsiz idi. Partiya vəsiqəsi ilə binaya daxil olub, fəalların iclasına düşmək istəyib, buraxılış vərəqəsi xahiş edib, lakin ala bilməyib.

Kirovun terror qurbanı olduğu bir neçə saat sonra rəsmən elan edildi. Sovet hökumətinin bəyanatında “fəhlə sinfinin bütün düşmənlərinin tam kökünün kəsilməsi” vəzifə kimi qoyulurdu. Kreml diktatoru İosif Stalin axşam təcili qatarla Leninqrada yola düşdü və 2 dekabr saat 10:30-da ora çatdı. Onunla birlikdə digər sovet rəhbərləri də gəlmişdilər: Vyaçeslav Molotov, Kliment Voroşilov, Andrey Jdanov, Nikolay Yejov, Henrix Yaqoda. Yakov Aqranov və NKVD əməkdaşlarından ibarət qrup, ən azı səhlənkarlıqda şübhəli bilinən, Filipp Medved və İvan Zaporojetsin rəhbərlik etdiyi Leninqrad çekistlərini əvəz etməli idi.

Leninqrada getməzdən əvvəl Stalin öz əmri ilə NKVD rəhbəri Henrix Yaqodanın hazırladığı SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin (MİK) “Terror aktlarının hazırlanması və ya törədilməsi ilə bağlı işlərin aparılması qaydası haqqında” qərar layihəsini redaktə etməyə macal tapdı. Bu qanunvericilik aktı MİK sədri Mixail Kalinin və katib Avel Yenukidze tərəfindən imzalandı. İyirmi illik müddət fövqəladə dövr normaları tətbiq edildi. Terror ittihamı ilə bağlı işlərin istintaqı 10 gündən gec olmayaraq sürətləndirilmiş qaydada başa çatdırılmalı idi. İttiham aktı məhkəmədən bir gün əvvəl təqdim edilir, vəkilin iştirakı istisna olunurdu. Ən yüksək cəza tədbiri (güllələnmə) barədə hökmün kassasiya qaydasında şikayətə yol verilmirdi. Əfv də qadağan edilirdi. Ən yüksək cəza hökmü hərbi kollegiyanın qərarından dərhal sonra icra edilməli idi. Belə təəssürat yaranır ki, yeni kütləvi repressiyalar üçün zəmin olacaq bu sənəd 1 dekabradək artıq layihə şəklində mövcud idi və qəbuluna hazırlaşılırdı. Bu aktın ilk qurbanları təsadüfi tutulan və “ağqvardiyaçıların agentləri” elan edilən girovlar oldu.

Akt 1934-cü ildə Stalinin təşəbbüsü ilə MİK tərəfindən qəbul edilən sərt hüquqi qərarlar silsiləsinə tam uyğun gəlirdi. Bunlara uşaqların 12 yaşdan cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi, ailə üzvlərindən birinin SSRİ-dən qaçmasına və ya geri qayıtmamasına görə qohumların məsuliyyət daşıması – yəni girovlar institutunun yaradılması da daxil idi. 1934-cü ildə siyasi cinayət işlərinə baxmaq üçün məhkəmə orqanlarında hərbi kollegiyalar yaradılmışdı. Hər şey Stalinin “kommunizmin qurulması prosesində sinfi mübarizənin kəskinləşməsi” tezisinə uyğun idi. Əks meyillər də vardı – OQPU-NKVD-ni SSRİ prokurorluğunun nəzarətinə vermək cəhdləri, lakin Smolnıda açılan güllə məhz bu cəhdlərin qarşısını aldı.

Stalin Leninqrada gəldikdə, Kirovun mühafizəçisi Borisovu OQPU binasından Smolnıya dindirməyə gətirmək qərara alındı, lakin operkomissar daşınma zamanı müəmmalı qəzada həlak oldu. Yük maşını döngədə idarəetməni itirdi, evin divarına dəydi, kuzovda olan Borisov başını su borusuna çırparaq ölümcül xəsarət aldı. Başqa heç kim zərər görmədi. Bu hadisə dəfələrlə araşdırıldı, lakin bunun faciəvi təsadüf, yoxsa şahidin qəsdən aradan götürülməsi olduğu sona qədər aydınlaşmadı. 

2 dekabrda Stalin NKVD-də Leonid Nikolayevin dindirilməsində iştirak etdi. Orada nə baş verdiyi dəqiq məlum deyil, lakin 25 il sonra köhnə bolşeviklər Oparin və Dmitriyev iddia edirdilər ki, guya qatil onu Kirova sui-qəsdə NKVD əməkdaşlarının sövq edib hazırladıqlarını deyib. 

Stalinin Kirovun qətlinin təşkilinə göstəriş verməsi üçün motivi varmıydı? Versiyalardan birinə görə, bu, partiya veteranlarının dəstəkləyə biləcəyi Kirovun artan populyarlığından doğan qorxu idi. Apokrif bir hekayəyə görə, ÜİK(b)P-nin 1934-cü ildə keçirilən XVII qurultayı zamanı Serqo Orconikidzenin yanında köhnə bolşeviklərin gizli görüşü olub.  İştirakçılar arasında Eyxe, Şeboldayev, Şaranqoviç, Mikoyan, Kosior, Petrovski, Vareykis, Oraxelashvili göstərilir. Guya onlar Kirova partiyaya başçılıq etməyi təklif ediblər. O, imtina edib və bu barədə Stalini məlumatlandırıb. Stalin isə belə deyib: “Sağ ol, mən bunu unutmaram!”

Bundan başqa, guya XVII partiya qurultayında MK-ya seçkilər üzrə səsvermə zamanı Stalin Kirovdan daha çox əleyhinə səs almışdı. Stalinə qarşı 300 səs olduğu deyilirdi. Lazar Kaqanoviçin göstərişi ilə seçki komissiyasının rəhbəri Zatonski nəticələri saxtalaşdırmış və başqa rəqəmi elan etmişdi: rəsmi məlumatlara görə, Stalinə qarşı 3, Kirova qarşı isə 4 səs verilmişdi. Eyni rəqəmlər uzun illər sonra partiya arxivində möhürlənmiş zərflərdə də aşkar edildi. Lakin arxivdə 1054 bülleten tapılmışdı, halbuki həlledici səs hüququ olan nümayəndələrin sayı 1225 idi. Beləliklə, MK-ya seçkilər üzrə gizli səsvermədə 166 nümayəndə naməlum səbəblərdən iştirak etməmişdi ki, bu da olduqca qəribə görünür. Ola bilsin, yoxa çıxmış bülletenlər məhz Stalinin əleyhinə səs verənlərin bir hissəsini göstərirdi, lakin bu gün bunun inandırıcı sübutu yoxdur.

Ola bilsin, XVII qurultaydan əvvəl köhnə bolşeviklər arasında müəyyən narazılar mövcud idi. Lakin onlar Kirova müstəqil fiqur kimi yox, Stalini sakitləşdirən, onu ifrata varmaqdan saxlayan bir siyasətçi kimi ümid bəsləyirdilər. Bu cür hesablamalar olduqca sadəlövh görünür, çünki bütün əsas məsələlərdə Kirov Stalinlə həmrəy çıxış edirdi. O, hətta bolşeviklərin kəndlilərlə müharibəsinin ən ağır dövrlərində də əsas xətdən kənara çıxmırdı — bu müharibə SSRİ-ni aclıq fəlakətinə (qolodomor) sürükləmişdi. Son qurultayda isə Kirov “Yoldaş Stalinin məruzəsi – bütün işimizin proqramıdır” adlı nitqlə çıxış etdi. Kirov Stalinin məruzəsini “dövrün ən parlaq sənədi” adlandırdı və bəyan etdi ki, qurultayın MK-nın məruzəsi üzrə qətnamə hazırlamaqla “boş yerə baş sındırmasına” ehtiyac yoxdur. Bunun əvəzinə, yoldaş Stalinin hesabat məruzəsindəki bütün müddəaları və nəticələri “partiya qanunu kimi icraya qəbul etmək” lazımdır. Xarici görünüşdə Kirov liderə tam sədaqətli idi, baxmayaraq ki, Siyasi büroda bəzən keçmiş müxalifətçilərə qarşı repressiyaların gücləndirilməsinə etiraz edirdi.

Bir ehtimal da var ki, Nikolayevi Leninqrad çekistləri ələ ala, onu sui-qəsdə təhrik edə bilərdilər. Məlumdur ki, o, 1934-cü il 15 oktyabrda Kirovun yaşadığı Kamennostrov prospektindəki evin yaxınlığında saxlanılmış, lakin partiya vəsiqəsini göstərdikdən sonra buraxılmışdı. Onu axtarmadılar, silah da aşkar edilmədi. Sui-qəsd ehtimalından daha çox, səhlənkarlıq versiyası inandırıcı görünür. Onlarla təşkilatın yerləşdiyi və mühafizənin sərt olmadığı Smolnıya keçmək isə keçmiş partiya işçisi üçün o qədər də çətin deyildi. Sual yaranır: nəyə görə?

Təkbaşına üsyan, yoxsa genişmiqyaslı sui-qəsd?

Ən geniş yayılmış versiya şəxsi qisasdır. Guya Nikolayevin həyat yoldaşı Milda Draule Kirovun məşuqəsi imiş. İstintaqın ən qəribə faktlarından biri ondan ibarətdir ki, sənədlərə görə, faciədən cəmi 15 dəqiqə sonra Drauleni dindirməyə başlayıblar. Bu isə o deməkdir ki, Nikolayevin arvadı da fəalların iclasının keçirilməli olduğu Smolnıda idi. Onun bioqrafiyasına diqqətlə baxanda ehtimal etmək olar ki, kimsə bu qadına vaxtaşırı partiya-sovet aparatında iş tapmaqda kömək edirdi. Onun Kirovla əlaqəsinə dair birbaşa sübutlar yoxdur, lakin bu barədə partiya və NKVD informatorları tərəfindən qeydə alınmış saysız-hesabsız şayiələr mövcuddur. Bu mövzuda söhbətlər sərt şəkildə cəzalandırılırdı.

Milda Draule dərhal partiyadan xaric edildi, həbs olundu və bacısı Olqa, eləcə də onun əri Roman Kulişer ilə birlikdə 10 mart 1935-ci ildə güllələndi. Bu üç nəfərin Kirova sui-qəsdlə heç bir əlaqəsi yox idi, onlar repressiyanın qurbanı oldular və Xruşşov dövründə bəraət aldılar.

Cinayətin daha bir motivi kimi şəxsi qisasın başqa variantı da irəli sürülür. Guya Leonid Nikolayev Kirova onu ÜK(b)P-dən xaric etdiyinə, müxtəlif instansiyalar arasında süründürməyə və ÜK(b)P Tarix İnstitutundan işdən çıxarmasına görə qisas almaq istəyib. Kommunist Nikolayev heç yerdə uzun müddət işləməyib, 13 iş yeri dəyişib. 1931-ci ildə bir müddət vilayət komitəsində təlimatçı kimi çalışıb, lakin sonra vəzifəsi kiçilməklə başqa yerə göndərilib. 

1 dekabr tarixli ilk dindirmədə Nikolayev məhz bu mövqeni müdafiə edirdi: “Yoldaş Kirova sui-qəsdin əsas məqsədi partiya qarşısında siyasi siqnal olmaq idi ki, həyatımın və fəaliyyətimin son 8–10 ili ərzində ayrı-ayrı dövlət xadimləri tərəfindən canlı bir insana qarşı ədalətsiz münasibətlər yığılıb qalıb. Mən bütün bunları müəyyən vaxta qədər, birbaşa ictimai faydalı işə cəlb olunduğum müddətdə yaşayırdım, lakin nüfuzdan salındıqdan və partiyadan kənarlaşdırıldıqdan sonra partiyaya siqnal verməyə qərar verdim. Bu tarixi missiyanı yerinə yetirdim. Mən bütün partiyaya göstərməliyəm ki, özünütənqidə təzyiqə görə Nikolayevi nə hala salıblar. […] Mən bu sui-qəsdi siyasi akt kimi qiymətləndirirdim və qiymətləndirirəm. Bu qətllə mən partiyanın canlı insana və ona qarşı ürəksiz-bürokratik münasibətə diqqət yetirməsini istəmişdim”.

Nikolayevin həyat yoldaşı Milda Draule dindirmədə bildirir ki, onunla 1924-cü ildə Luqa şəhərində tanış olub; orada özü qəza partiya komitəsində işləyib, Nikolayev isə komsomolun qəza komitəsində şöbə müdiri olub: “Hazırda o işləmir. 1934-cü ilin aprel ayında ÜK(b)P Tarix İnstitutunun Moyka, 59 ünvanındakı İşgüzar Klub binasında yerləşən filialında əməkdaş idi. Təxminən həmin vaxt yerli ÜK(b)P özəyi tərəfindən nəqliyyatda işləmək üçün səfərbər edildi. O, xəstə olduğunu səbəb göstərərək (onda həqiqətən də bəzən ürək tutmaları olur və bir müddət davam edir), getməkdən imtina etdi. Bundan başqa, imtinanı ailə vəziyyəti ilə izah edirdi. Mənim iki uşağım (7 və 3 yaşında) və qoca anam var. Elə həmin vaxt yerli özək onu nəqliyyata getməkdən imtina etdiyinə görə partiyadan xaric etdi. Smolnı rayon komitəsi onu təxminən may ayında partiyaya bərpa edərək, ciddi töhmət verdi. O, bu qərarı Smolnıdakı partiya komissiyasına şikayət etdi. Orada rayonun qərarı təsdiqləndi. Bundan sonra isə MK-ya müraciət etdi”.

Bu, birdən-birə həyatın kənarında qaldığını düşünən kiçik partiya adamının təkbaşına üsyanı versiyasının kifayət qədər inandırıcı variantıdır.

Nikolayev gündəliyində öz incikliyini və tarixə düşmək istəyini qeyd edirdi. O, öz hərəkətini narodovolçuların fəaliyyətləri ilə müqayisə edirdi. Nikolayev uşaqlarına yadigar qoymaq üçün apardığı gündəlik qeydlərində özünü Jelyabovla tutuşdururdu.  Halbuki Jelyabov yalnız intiqam ideyasına köklənmiş tənha fanatik deyildi, Nikolayev isə məhz belə görünür. Onda tapılan qeydlərə və sui-qəsd planının ətraflı işlənməsinə görə o, təkbaşına hərəkət edib, heç kimin birbaşa köməyindən istifadə etməyib. Faktiki olaraq iki ay ərzində Kirovu güdüb, evinin qarşısında, vağzalda və Smolnıda izləyib.

Cinayətin Kremldə bir sifarişçisi olub-olmaması və ya bunun tək intiqamçının aksiyası olması sonrakı hadisələrin gedişini dəyişmir. Görürük ki, Stalin Kirovun ölümündən, partiyanın məşhur xadiminin qətli nəticəsində yaranan şok effektdən uğurla istifadə etdi. İlk anda NKVD rəhbərliyi Nikolayevin qeyd dəftərində Almaniya konsulunun ünvanına rast gələrək, sui-qəsdin hazırlanmasında ağqvardiyaçıların və ya xarici qüvvələrin iştirakı versiyasını ön plana çıxardı. Lakin Stalin başqa ssenaridə israr edirdi. İstintaqın lap əvvəlindən o, dəfələrlə vurğulayırdı ki, hakimiyyət sui-qəsdlə üz-üzədir və Kirovun qətlinin gizli zinovyevçi təşkilat tərəfindən təşkil edildiyini sübut etməyi tələb edirdi.  Belə bir işin saxtalaşdırılması istintaqın əsas vəzifəsinə çevrildi və dərhal 1920-ci illərin müxalifət üzvlərindən və Leninqraddakı keçmiş komsomol fəallarından ibarət bir qrup həbs olundu. Onların əksəriyyəti Nikolayevlə təsadüfi tanışlığı olan, vaxtilə xidmətdə qarşılaşmış insanlar idi, bəziləri isə ümumiyyətlə onunla heç bir əlaqəsi olmayan şəxslər idi.

İlk dindirilmələrin hamısında Leonid Nikolayev birbaşa şəriklərinin olmadığını sübut etməyə çalışırdı. Lakin 13 dekabrda o, qəfil olaraq çekistlər tərəfindən saxlanılanların siyahısı üzrə cərgələnmiş gizli qrupun mövcudluğu və həmin qrupun hətta Stalinə qarşı sui-qəsd hazırlaması barədə ifadəyə imza atdı. 18 dekabrda Nikolayevlə üzləşmə zamanı tələbə İvan Kotolınov və fəal Nikolay Şatski terror aktının hazırlanması və Nikolayevin gizli təşkilata cəlb edilməsi ilə bağlı bütün ittihamları rədd etdilər. Bir neçə gün davam edən intensiv dindirmələrdən sonra isə saxlanılanlardan bəziləri Leninqradın keçmiş partiya rəhbəri Qriqori Zinovyevin tərəfdarları qrupuna daxil olduqlarını təsdiqləyən ifadələr verdilər ki, bu da müstəntiqlərin istədiyi idi. 

NKVD-də qərara aldılar ki, işi, Stalinin istədiyi kimi, Leninqrad komsomolçularından Qriqori Zinovyev və Lev Kamenevə bağlasınlar. Dekabrın 8-dən 9-na keçən gecə vaxtilə Stalinə qarşı müxalifətdə olmuş köhnə inqilabçıların evlərində axtarışlar aparıldı və onlar həbs olundular: Artyom Gertik, Qriqori Fyodorov, Qriqori Yevdokimov, Aleksey Perimov, İvan Bakayev, Pyotr Zalutski. Onların hamısı hələ 1928–1929-cu illərdə partiyaya bərpa edilmişdilər. Bolşevik partiyasının keçmiş liderləri Kamenev və Zinovyev 16 dekabr 1934-cü ildə həbs edilərək Leninqrada göndərildilər. Zinovyev axtarış zamanı Stalinə yazırdı: “Mən partiya qarşısında, Mərkəzi Komitə qarşısında və şəxsən Sizin qarşınızda heç nədə günahkar deyiləm. Bolşevik üçün müqəddəs ola biləcək hər şeyə and içirəm, Leninin xatirəsinə and içirəm. Özüm də təsəvvür edə bilmirəm ki, mənə qarşı şübhə nədən yarana bilərdi.. Sizə yalvarıram ki, bu dürüst sözümə inanasınız. Ruhumun dərinliyinə qədər sarsılmışam”.

Keçmiş müxalifətçi Lev Sositski istintaqa lazım olan ifadələr verdi: Leninqradda keçmiş zinovyevçilərin dostcasına görüşlərindən, Stalini tənqid etdiklərindən və Nikolayev tərəfindən Kirovun öldürülməsi üçün onların “siyasi və mənəvi məsuliyyət daşıdıqlarından” danışdı. Oxşar bəyanatı Qriqori Zinovyev də verdi: “Baş verənlərə görə siyasi məsuliyyət keçmiş “zinovyevçi” antipartiya qrupunun, deməli, ilk növbədə mənim üzərimə düşür”. O, 1932-ci ildə tərəddüdlər keçirdiyini etiraf edirdi: “Moskvada Buxarin, Tomsk, Rıkov, Şatskin, Sten, Lominadze, Safarovla pıçıldaşmalara gəldikdə isə etiraf etməliyəm ki, 1932-ci ildə (və ya sonralar) bunları partiya qarşısında açıq demədiyim üçün günahkaram”, – deyə Zinovyev tövbə edirdi. O, söz verirdi: “1. Bildiklərimin hamısını danışmaq. 2. Baş verənlərə görə yaranan bütün məsuliyyəti öz üzərimə götürmək. 3. Partiyanın mənim barəmdə nə deyib nə edəcəyini əvvəldən düzgün saymaq”.

NKVD-nin bu “kəşfləri” nəticəsində Zinovyev və Kamenev artıq bir ay sonra, 1936-cı ilin yanvarında Nikolayevə və uydurma sui-qəsdçilərə guya ideoloji təsir göstərdiklərinə görə müvafiq olaraq 10 və 5 il həbs cəzasına məhkum edildilər. Stalinin arxivində tapılmış, guya iki mərkəzi Moskva və Leninqradda olan sui-qəsd sxemi işə düşdü. 1936-cı ilin avqustunda Birinci Moskva prosesində Kamenev və Zinovyev guya “yeni aşkar edilmiş halla” əsasında heç vaxt mövcud olmayan “Moskva mərkəzi”nin rəhbərləri kimi güllələnməyə məhkum edildilər. Təqsirləndirilənlərdən biri olan Holtsman etiraf etdi ki, guya 1932-ci ildə Kopenhagendə “Bristol” hotelində Lev Trotskinin oğlu Lev Sedovla görüşüb və ondan Trotskinin terrorçu təlimatlarını alıb. Halbuki Kopenhagendə “Bristol” hoteli 1917-ci ildən mövcud deyildi, Sedov isə 1932-ci ilin noyabrında Berlində idi… Bütün “sübutlar” köhnə bolşeviklərin etiraflarına söykənirdi. NKVD ssenarisi üzrə özünüifşa ilə çıxış edən müttəhimlərə özlərinin və ailə üzvlərinin həyatının qorunacağı vəd edilmişdi. Stalin isə adətinə uyğun olaraq aldatdı: həm Kamenev, həm Zinovyev, həm də onların ailə üzvləri öldürüldülər. Ümumilikdə 16 nəfər edam olundu.

“Köhnə adamlar”a qarşı

Nikolayev və “əlbir”lərinin məhkəməsi üçün ssenarini aldıqdan sonra İosif Stalin ittiham aktının layihəsini şəxsən redaktə etdi. Sənəd 25 dekabr 1934-cü ildə ÜK(b)P MK katibliyinə təqdim olundu. Prosesin iki gün ərzində keçirilməsi və 14 təqsirləndirilənin hamısının güllələnməsi nəzərdə tutulurdu. Hökm məhkəmə prosesi başlamazdan əvvəl Moskvada çap edilmişdi, yəni müttəhimlərin taleyi əvvəlcədən həll olunmuşdu. 

Məhkəmə özü çox qısa çəkdi. SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının Vasili Ulrixin sədrliyi ilə keçirilən qapalı səyyar iclası Leninqradda 28 dekabr saat 14:20-dən 29 dekabr 1934-cü il səhər saat 06:40-a qədər davam etdi. 16 saat ərzində 14 nəfərin taleyi həll olundu. Bunlar Nikolayev və ona zorla “ortaq” yazılmış Antonov, Zvezdov, Yuskin, Sokolov, Kotolınov, Şatski, Tolmazov, Myasnikov, Haniq, Levin, Sositski, Rumyantsev və Mandelştam idi. Təqsirləndirilənlərin əksəriyyəti terror aktında özlərini təqsirli saymadı, çünki Smolnıdakı qətllə heç bir əlaqələri yox idi və heç bir “Leninqrad mərkəzi”nin üzvü olmamışdılar. Nikolayev digərlərindən ayrı dindirilirdi. O, özünü təqsirli bildi və istintaqın versiyasını təsdiqlədi. Hökm oxunduqdan sonra Nikolayev qışqırdı: “Aldatdılar!” Elanından cəmi bir saat sonra hökm yerinə yetirildi. Stalin məhkəməsinin bütün qurbanları - Nikolayev istisna olmaqla - bu gün reabilitasiya olunub. 

Bundan əlavə, NKVD-nin Xüsusi Müşavirəsinin 16 yanvar 1935-ci il tarixli qərarı ilə 77 nəfər müxtəlif müddətə həbs cəzasına məhkum edildi. 26 yanvarda Stalin Siyasi Büronun 663 nəfərin Leninqraddan Sibir və Uzaq Şərq rayonlarına sürgün edilməsi barədə qərarını təsdiqlədi; bunlar keçmiş zinovyevçi tərəfdarlar kimi qeydiyyatda idilər. Keçmişdə müxalifətə rəğbət göstərməkdə şübhəli bilinən daha 325 nəfər Leninqraddan başqa rayonlara partiya işinə göndərildi. Leninqrad çekistlərinin rəhbərləri Filipp Medved və İvan Zaporojets səhlənkarlığa görə 3 il düşərgə cəzası aldılar, Kolımada Dalstroy sistemində mədənlərə rəhbərlik etdilər və 1937-ci ildə güllələndilər.

Repressiyalar təkcə 1920-ci illərin müxaliflərinə deyil, “proletariat diktaturası” baxımından şübhəli sayılan Leninqrad sakinlərinin demək olar ki, hamısına tətbiq olunurdu. Bu, Stalinin yazdığı “MK-nın qapalı məktubu”nda belə əsaslandırılırdı: “Leninqrad öz növündə yeganə şəhərdir ki, burada keçmiş çar məmurları və onların əyanları, keçmiş jandarm və polislər daha çox qalıb; bu cənablar hər yana yayılaraq aparatlarımızı çürüdür və korlayır…” Çekistlər öz əməliyyatlarını “Köhnə adamlar” adlandırmışdılar. 27 fevral 1935-ci il tarixli “Leninqraddan və ətraf rayonlardan əksinqilabi elementin ölkənin uzaq rayonlarına köçürülməsi haqqında” 29 saylı direktivə əsasən təkcə martda 11 mindən çox insan həbs olundu və ya sürgün edildi. 

Fəalların toplantılarında “xalq düşmənlərindən” və onların “yardımçılarından” amansız qisas tələb olunurdu. Repressiyaya məruz qalmaq çox asan idi. Məsələn, sadə leninqradlı tələbə Mira Faynüt Kirovun qətlindən sonra keçirilən yığıncağa gəlmədiyinə görə (xəstə idi) komsomoldan çıxarıldı. 3 fevral 1935-ci ildə o, guya “zinovyevçi qrupa yardım” ittihamı ilə həbs edildi və artıq may ayında 4 il müddətinə Yakutska sürgün olundu, sonra da Kolımaya göndərildi.

Ağlasığmaz repressiyalar baş verirdi. 5 may 1935-ci ildə “Kirov axını”na on beş yaşlı Yuri Çirkov da düşdü. VII sinif şagirdi böhtan əsasında Stalinə və Kosiora qarşı sui-qəsd hazırlamaqda ittiham edildi. O, 3 il müddətinə Solovetski düşərgəsinə göndərildi. Sonradan daha beş il Vorkutada düşərgə cəzası aldı, 1950-ci illərin əvvəllərində isə Krasnoyarsk vilayətinə sürgün edildi. O, sağ qalmağı, ali təhsil alıb hidrometeoroloq alim olmağı bacardı. Amma neçə-neçə gənc “daha yaxşı zamanlar”a qədər yaşamadı!

1935-ci ilin əvvəlindən Leninqrad və vilayətdən yaşayış yeri üzrə müxtəlif məhdudiyyətlərlə 40 mindən çox insan köçürüldü. Söhbət həm konkret şəhər və qəsəbələrə sürgündən, həm də “minus”la köçürülmədən – yəni paytaxtda və iri şəhərlərdə, eləcə də sərhəd zonalarında məskunlaşma qadağasından gedirdi. Təxminən daha 25 min insan repressiyaya məruz qaldı və konslagerlərə göndərildi. SSRİ tarixində “Kirov axını” adı ilə qalan NKVD aksiyası və zinovyevçilərin saxtalaşdırılmış prosesləri əvvəlki onilliyin repressiv kursunu davam etdirərək, onu yeni səviyyəyə qaldırdı. 

(Davamı olacaq)

Hazırladı: Yadigar Sadıqlı

Mənbə: Burada